نگاهی به ویژگی های موسیقی ایرانی

نگاهی به ویژگی های موسیقی ایرانی؛ در این بخش آموزشی با مقایسه برخی ویژگی‌های موسیقی ایرانی و غربی به توصیف ویژگی‌های موسیقی ایرانی می‌پردازیم.

دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی

موسیقی ایرانی هفت دستگاه و پنج آواز دارد. دستگاه‌ها عبارتند از: شور ، ماهور ، سه‌گاه ، چهارگاه ، راست‌پنجگاه ، همایون و نوا. آوازهای موسیقی ایرانی عبارتند از: بیات ترک (زند) ، افشاری ، ابوعطا ، دشتی و شوشتری.

تفاوت دستگاه و آواز در موسیقی ایرانی

دستگاه و آواز هر دو اصطلاحاتی هستند که در موسیقی ایرانی به کار می‌روند. اما این دو کلمه چه معنایی دارند؟ دستگاه در اصطلاح شامل یک مُد یا گام اصلی است که پاره‌ای از تنوع‌ها و رنگ‌آمیزی‌های آوایی را در گوشه‌های هر دستگاه ایجاد می‌کند. می‌توان با اندکی تسامح ، گوشه را معادل نوعی آلتراسیون ملودیک در موسیقی غربی دانست.

آواز دو فرق مهم با دستگاه دارد:

۱. گوشه‌ها و رنگ‌آمیزی‌های ملودی کمتری دارد.

۲. از نظر فواصل و حالات ملودی‌ها زیرمجموعه یک دستگاه است.

برای مثال ، بیات ترک ، افشاری ، ابوعطا و دشتی زیرمجموعه دستگاه شور و آواز شوشتری زیرمجموعه دستگاه همایون هستند. به عبارت بهتر این آوازها از نظر گام و فواصل مانند دستگاه مادرشان هستند و تنها در نت‌های آغاز و پایان با هم متفاوتند.

فواصل

گام‌های دیاتونیک موسیقی غربی تنها دو نوع فاصله متوالی دارند ، پرده و نیم‌پرده. اما در موسیقی ایرانی به دلیل وجود فواصل ربع پرده ، نت‌های متوالی گام دارای فواصلی به شرح زیر می‌شوند:

طنینی: معادل یک پرده

بقیه: معادل نیم پرده

مجنب: تقریبا معادل سه چهارم پرده

بیش‌طنینی: تقریبا معادل یک + یک چهارم پرده.

نت‌های ربع پرده که در یک طرف فواصل مجنب و بیش‌طنینی قرار می‌گیرند ، در نگارش با علائم عرضی سُری و کُرون نمایش داده می‌شوند. (سیستمی که کلنل علینقی وزیری ابداع کرد.)

مُدها

مُد یک واژه غربی است که برای توصیف فواصل موجود در یک گام به کار می‌رود.

از این نگاه ، موسیقی ایرانی دارای سیستمی از مُدها و فواصل است که از دو دیدگاه می‌توان به آن‌ها نگاه کرد.

از نگاه گام‌محوری

در دو سده اخیر تلاش بسیاری انجام شده تا موسیقی ایرانی از زاویه دید موسیقی علمی غرب تعریف شود. این تلاش‌ها در جاهایی موفقیت‌آمیز بوده و جاهایی هم نه. یکی از این تلاش‌ها گام‌محوری است.

اگر از نگاه گام به موسیقی ایرانی نگاه کنیم ، موسیقی ایرانی یک نوع موسیقی هپتاتونیک (هفت نت در یک گام و نت هشتم اکتاو نت اول) می‌باشد.

در این حالت از گام‌ها و گردش نت‌ها می‌توان مقام‌ها ، گوشه‌ها و در نهایت دستگاه‌های مختلف را اجرا کرد.

بسیاری از صاحبنظران (مانند مرحوم استاد مرتضی حنانه) معتقد بوده‌اند موسیقی ایرانی و موسیقی غربی خویشاوندی‌هایی دارند و تشابه آوازهای شور با سیستم مُدگردی یونان باستان را شاهدی بر این مدعا می‌دانند. هم‌چنین تشابه فواصل آواز شوشتری با دستگاه همایون.

از نگاه دانگ‌محوری

دانگ یا تتراکورد هم در موسیقی ایرانی به مجموعه چهار نت پشت سر هم گفته می‌شود.

هر گام از دو دانگ تشکیل شده است. دانگ اول شامل نت تونیک تا چهارم ، و دانگ دوم شامل نت پنجم تا نت اکتاو (نت هشتم و اولین نت تکرار گام که با تونیک مشابه است.) می‌باشد.

برخی صاحبنظران موسیقی ایرانی معتقدند که سیستم گام‌محوری اشکالاتی را ایجاد می‌کند که نمی‌توان با آن موسیقی ایرانی را به درستی شناخته و تعریف کرد. به زبان ساده‌تر ، سیستم گام‌محور با موسیقی ایرانی به آسانی تطبیق پیدا نمی‌کند. پس بهتر است با رجوع به همان سیستم رایج در گذشته ، دانگ‌ها و فواصل هر دانگ را بشناسیم و دستگاه‌ها را مجموعه دو دانگ ترکیب شده ببینیم.

در اینجا فرض بر این است که مانند موسیقی غربی دو دانگ را چهار نتی و با فاصله یک پرده میانی در نظر گرفته‌ایم.

مثلا دانگ اول در دو دستگاه همایون و چهارگاه یکسان است ولی دانگ دوم دستگاه همایون شبیه دانگ دوم دستگاه شور است و در دستگاه چهارگاه دانگ دوم همانند دانگ اول تکرار می‌شود.

دستگاه همایون

دانگ اول: مجنب/بیش‌طنینی/بقیه

دانگ دوم: مجنب/مجنب/بقیه

دستگاه چهارگاه

هر دو دانگ: مجنب/بیش‌طنینی/بقیه

(اگر دانگ دوم را به جای ذی‌الاربع ، ذی‌الخمس در نظر بگیریم – یعنی فاصله پرده مابین دو دانگ را به دانگ دو ملحق کنیم – دانگ دوم چهارگاه اینگونه خواهد شد: طنینی/مجنب/بیش‌طنینی/بقیه.)

هارمونی

برخی از صاحبنظران معتقدند موسیقی ایرانی با هارمونی مچ نمی‌شود و بهتر است به بافت مونوفونیک و پلی‌فونیک در این موسیقی بسنده کرد. اما مرحوم مرتضی حنانه معتقد بود می‌توان با هارمونی‌های زوج و نوشتن آکوردهای ساسپنشن ۲ و ۴ ، یک بافت هموفونیک ویژه در موسیقی ایرانی شکل داد.

نت‌های کلیدی

در موسیقی ایرانی هر دستگاه دارای یک نت آغاز ، یک نت شاهد و یک نت ایست هستند.

نت آغاز: نتی که آهنگ روی دستگاه مورد نظر از آنجا شروع می‌شود.

نت ایست: نتی که آهنگ روی آن تمام می‌شود.

نت شاهد: نتی که تمام نت‌ها به سمت آن به نحوی کشش دارند. (مانند دومینانت در گام‌های دیاتونیک)

در برخی موارد نت شاهد و نت ایست یکی می‌شوند. هم‌چنین لزومی ندارد نت شاهد حتما درجه پنجم گام باشد. (مانند موسیقی غربی)

در این نوشتار نگاهی به ویژگی های موسیقی ایرانی انداختیم و برخی از آن‌ها را توضیح دادیم. با سپاس از همراهی شما.