تاریخ قبایل عرب پیش از اسلام

تاریخ قبایل عرب پیش از اسلام چگونه بوده است؟ در این گفتار تاریخی قصد داریم به صورت خلاصه درباره تقسیم بندی قبایل عرب صحبت کنیم.

بیشتر بخوانید: تاریخ قبایل عرب پیش از اسلام

اصالت قبایل عرب

اعراب شاخه ای از مردمان سامی هستند. (Semitic Peoples).

مردمان سامی کسانی هستند که به زبان‌های خانواده سامی (Semitic Languages) سخن می‌گویند که خود شاخه‌ای از خانواده بزرگتر زبان‌های آفریقایی – آسیایی (Afro-Asiatic Language Family) می‌باشد.

این اقوام در عصر حاضر عبارتند از: اعراب یا عرب‌زبان‌ها در خاور میانه، یهودیان یا پیروان آئین یهود که در سرتاسر جهان پراکنده‌اند. (البته در مورد تیره یهودیان اشکنازی تردید وجود دارد. برخی از مورخین، اشکنازی‌های اروپایی را از اقوام اوراسیایی می‌دانند که بعدا یهودی شده‌اند و ارتباطی به یهودیان نژادی یا بنی اسرائیل ندارند. اما یهودیان سفاردیم – با اصلیت اندلسی – و یهودیان میزراحیم خاور میانه‌ای را اصیل می‌دانند. برخی دیگر نیز معتقدند اشکنازی‌ها هم بنی اسرائیلی هستند و جداسازی نژادی اشکنازی از سایر یهودیان بدون مبناست.)

شعبه‌های کوچکی از سامیان نیز در اروپا زندگی می‌کنند، شامل مردم جمهوری مالت در نزدیکی جزیره سیسیل که به زبان مالتی سخن می‌گویند. قبلا گروه‌های کوچکی در جبل الطارق و جزایر قناری واقع در اسپانیا و نیز سیسیل در ایتالیا وجود داشتند که اکنون منقرض شده‌اند.

گروه کوچکی از مردمان سامی غیر عرب و غیر مسلمان نیز در خاور میانه زندگی می‌کنند، مانند اقلیت مسیحی آسوری و کلدانی و نیز صابئین مندایی مذهب در کشورهایی مانند ایران و عراق، و نیز یهودیان میزراحیم (که در ایران کلیمی نامیده می‌شوند.)

اقوام سامی باستان

در تاریخ باستان اقوام سامی بیشتری بر روی زمین می‌زیستند، مانند بابلیان، آشوریان، کلدانیان، نبطیان، سریانی‌ها، آرامی‌ها و غیره.

مردمان نیمه غربی شاهنشاهی ایران در دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی، که بیشتر در بین النهرین تمرکز داشتند، از تبار سامی و بازماندگان اقوام قدیم بابلی و سریانی بودند و به زبان آرامی سخن می‌گفتند که شبیه عربی است. در حالی که مردمان نیمه شرقی این سرزمین از نژادهای ایرانی بودند، که فارسی‌زبانان، کردها، لرها و … بازماندگان ایشان به شمار می‌آیند.

در این که مردمان سامی از یک نژاد باشند اتفاق نظر دقیقی وجود ندارد. چرا که در عصر حاضر تعلق چند قوم به یک خانواده زبانی ضامن خویشاوندی نژادی ایشان نیست. همان‌گونه که نمی‌توان گفت گویندگان زبان انگلیسی از دو نژاد سفید و سیاه در کشور آمریکا، ارتباط نژادی به هم دارند.

باور عمومی مورخین مذهبی در طول تاریخ بر آن بوده است که اقوام سامی جملگی از نسل سام پسر حضرت نوح (ع) هستند.

بخش‌بندی تاریخی قبایل عرب

آن‌چه که در تاریخ قبایل عرب پیش از اسلام باید در نظر داشت، آن است که قبایل عرب به دو دسته کلی قحطانی و عدنانی تقسیم می‌شوند.

اعراب قحطانی

اعراب قحطانی ریشه در یمن دارند و باور بر این است که اعراب اصیل همینان هستند. ایشان نسب خود را به یعرُب بن قحطان می‌رسانند که پادشاه تاریخی و افسانه‌ای یمن است.

نسب قحطان پدر یعرب که در منابع عبری به ویژه تورات، یقطان آمده چنین است: قحطان بن غابر (فالغ) بن شالخ بن ارفخشد بن سام بن نوح.

برخی راویان قائل شده‌اند که یعرُب اولین گویشور به زبان عربی بوده، به همین دلیل، قحطانیان را عرب اصیل و نژادی دانسته‌اند و دیگران را عرب زبان.

قحطان به همراه قوم خود، از منطقه بابِل یا شمال جزیره‌العرب، به یمن مهاجرت کرد. قبائل قحطانی در این منطقه حکومت‌هایی را همچون مَعین، قَتبان، حِمیریان و سَبائیان تشکیل دادند و تمدن‌های یمن و فعالیت‌های عمرانی قبل از اسلام، مربوط به قحطانیان بوده است.

قحطانیان در منطقه‌ای از یمن تا نواحی شرقی جزیره‌العرب یعنی عمان زندگی می‌کرده‌اند، اما در مناطق دیگر نیز سکونت گزیده بودند.

از جمله قبایل معروف قحطانی در گذشته و عصر حاضر عبارتند از:

قبایل قحطانی در درون یمن

قبایل مِذحَج و شاخه‌های آن مانند دلیم، جبور، سواعد و … .

قبایل کِنده در حضرموت

قبایل قحطانی در بیرون یمن

قبیله لخم که پیرو ایرانیان ساسانی بوده‌اند.

قبیله غسانی در شام که پیرو رومیان بودند.

قبیله بنی کلب در شام

قبیله خُزاعه در مکه

قبایل اوس و خزرج در یثرب یا مدینه

اعراب عدنانی

اعراب عدنانی از نسل معد بن عدنان هستند و مشهور آن است که در اصل عرب نیستند و بعدا عرب زبان شده‌اند، و اصلیت آنان از نژادهای دیگر است.

برابر روایات مذهبی، عدنان از نوادگان حضرت ابراهیم (ع) و از نسل پسر ایشان اسماعیل (ع) است. یهودیان نیز از نسل اسحاق (ع) فرزند دیگر حضرت ابراهیم هستند. و چون ابراهیم از مردم بابل و دارای تبار سامی بوده، می‌توان گفت اعراب عدنانی اگرچه عرب اصیل نیستند، ولی بدون شک از مردمان سامی هستند و با یهودیان نیز خویشاوندی نزدیکی دارند.

اعراب عدنانی دو شاخه مهم داشتند، بنی مُضَر و بنی ربیعه.

قبایل مُضَری

یک دسته مهم اعراب عدنانی، اعراب مُضَری هستند که از نسل مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان می‌باشند. به ایشان اعراب نزاری هم گفته می‌شود. اینان بیشتر در مرکز و غرب عربستان می‌زیستند، یعنی در نجد و حجاز.

فرزندان مضر قدرتمندترین گروه در بین سایر فرزندان نزار بودند و ریاست مکه به ایشان رسید.

برخی از قبایل مهم مضری عبارت بودند از:

قبایل بنی ثقیف و هوازن در منطقه طائف

قبایل بنی عامر و بنی تمیم در نواحی مرکزی عربستان

قبایل قریش و کنانه در مکه.

شایان ذکر است که خاندان پیامبر اسلام (ص) از شاخه‌ای از قبیله قریش به نام بنی هاشم بودند. که امروز سادات هاشمی از نسل ایشان می‌باشند.

سایر قبایل مهم مُضَری شامل: ضُبّه، رباب و اسد می‌باشند.

قبایل ربیعه یا ربعی

دسته دیگر اعراب عدنانی، قبایل ربیعه هستند که ربیعه فرزند دیگر نزار بن معد بن عدنان بود.

دو دسته مهم بنی بکر و بنی تغلب از این شاخه هستند که به ترتیب از نسل بکر بن وائل و تغلب بن وائل بودند. بسیاری از ایشان در شام و آناتولی سکونت داشته‌اند و شهر دیار بکر در کردستان ترکیه امروزین، برگرفته از نام قبیله بکر می‌باشد.

اعراب بائده، باقیه و مستعربه

اعراب بائده منقرض شده‌اند و نسلی از آنان باقی نمانده. مانند عاد و ثمود که بر طبق آیات قرآن مورد لعن و عذاب واقع شدند.

اعراب باقیه را همان اعراب قحطانی یا یمنی می‌دانند.

مستعربه نیز کثیری از طوایف عرب هستند که اصل غیر عرب داشته‌اند و بعدا به زبان و فرهنگ عرب درآمدند، مانند کلیه عدنانی‌ها.

وضع قبایل عرب پیش از اسلام

هر یک از این سه دسته مهم قحطانی، ربیعه و مضری، خدایان و اعمال مذهبی خاص خود را داشتند.

جنگ‌های ایام‌العرب یا دوره جاهلیت

قبایل عرب چه قحطانی و چه عدنانی با یکدیگر و یا درون خود دائما مشغول جنگ بودند. این اقوام تعصب شدیدی روی خون و قبیله خود داشتند تا جایی که خصومت‌ها با کشته شدن و نابودی یک نسل پایان نمی‌یافت و به نسل‌های بعدی نیز به ارث می‌رسید.

این درگیری‌ها تا زمانی امتداد می‌یافت که یا با میانجیگری یک طرف سوم، صلح صورت گیرد یا یکی یا هر دو قبیله درگیر به مرز نابودی برسند.

اسلام و نظام قبیله‌ای

دین اسلام، اختلافات قومی، نژادی و قبیله‌ای را موجه ندانست و پیروان خود را از چنین تعصباتی منع کرد.

در صدر اسلام و خلافت خلفای راشدین، تمامی قبایل عرب برابر بودند و حقوق یکسانی از بیت المال دریافت می‌کردند، اما بنی امیه که حاکمانی فاشیست و نژادپرست در مقیاس امروزین آن بودند، به تمایز میان قبایل پرداختند و برخی را دارای برتری بر دیگران دانستند. غیر عرب که موالی نامیده می‌شدند که دیگر جای خود را داشتند.

رشد مستعربین

پس از گسترش اسلام در سرزمین‌های خاور میانه و شمال آفریقا، بسیاری از مردمان سامی و غیر سامی این مناطق عرب زبان شدند که می‌توان گفت مستعربه جدید هستند.

بیشتر اهل عراق و شام که سامی بودند و به آرامی و سریانی سخن می‌گفتند، زبان عربی را پذیرفتند. بسیاری از اقوام ساکن شمال آفریقا مانند قبطیان مصر، برخی از آمازیغیان (بربرها)، گروه‌های مهمی از سیاهپوستان آفریقا و نیز بازماندگان اقوام کارتاژی قدیم و اروپایی‌تباران شمال آفریقا مانند بازماندگان رومیان و نورمن‌ها نیز به زبان عربی روی آوردند.

اما این فرآیند تغییر زبانی و فرهنگی در بسیاری از مناطق دیگر اسلامی رخ نداد، چنان که مردمان ایرانی، ترک، سِندی، هندوچینی و گروه‌های کثیری از سیاهان آقریقا، تنها اسلام را به عنوان آئین خود پذیرفتند، اما از پذیرش زبان و فرهنگ عرب سر باز زدند.

در این گفتار تاریخی، به تاریخ قبایل عرب پیش از اسلام پرداختیم. به امید این که مورد توجه شما قرار گرفته باشد.