دودمان رستمیان مغرب

دودمان رستمیان مغرب، دودمانی مسلمان با اصالت ایرانی و پارسی بود که پیرو مذهب اباضی‌گری بود. این سلسله از معدود تمدن‌ها و حکومت‌های قابل توجه ایرانیان در خارج از کشورشان است.

این دودمان از سال 776 تا 909 پس از میلاد در مغرب مرکزی (مراکش، صحرای غربی، الجزایر، تونس، لیبی و موریتانی) حکومت می‌کرد.

پایتخت رستمیان شهر طاهرت (همچنین به نام تیارت یا تیهرت) در الجزایر امروزی می‌باشد. قلمرو این دودمان از شرق تا کوه‌های نفوسا در لیبی کنونی گسترش می‌یافت.

وضعیت شمال آفریقا پس از اسلام و مقارن با ظهور دودمان رستمیان

می‌دانیم که با ورود اسلام به شمال آفریقا، تعدادی از قبایل عرب مسلمان به آن منطقه مهاجرت کردند و به جمعیت بومی و مهاجر آن سامان، یعنی بربرهای آمازیغ، کارتاژیان، رومی‌تباران و وندال‌ها اضافه شده و به دلیل به دست گرفتن حکومت، زبان و فرهنگ عرب و دین اسلام را بر آن سامان غالب کردند.

هم‌چنین گروه‌هایی از ایرانیان مسلمان به همراه این اعراب وارد شمال آفریقا شدند. امام سحنون نیشابوری، اسد بن فرات نیشابوری، عبدالله بن فروخ فارسی و خالد بن یزید فارسی، از مشهورترین ایرانی‌تباران شمال آفریقا در حوزه فقاهت، اندیشه و فرهنگ به شمار می‌روند. عبدالرحمن بن رستم نیز یکی از نظامیان و سیاستمداران معروف ایرانی آن سامان بود که موفق به تأسیس حکومت گشت.

عبدالرحمن بن رستم

نام این دودمان، از بنیانگذار آن عبدالرحمن بن رستم بن بهرام بن سام بن کسری گرفته شده، که ایرانی‌زاده‌ای از اهالی مغرب، عراق یا خراسان بود و نسبش به ایرانیان خراسان یا عراق می‌رسید. در محل تولد وی نیز اختلاف است، و هر یک از سرزمین‌های شمال آفریقا، عراق یا خراسان دانسته شده است. به یقین همین قدر دانسته شده که او ایرانی‌تبار است.

جد عبدالرحمن، بهرام از موالی ایرانی بود که به عثمان بن عفان، خلیفه سوم مسلمین خدمت می‌کرد. خانواده او در جریان حمله اعراب به ایران، به بردگی گرفته شده بودند.

این خانواده بعدها به همراه مخدومان عرب خود به مغرب و شمال آفریقا کوچیدند.

یاقوت حَمَوی مورخ مشهور عرب – یونانی، نسب عبدالرحمن و جدش بهرام را به بهرام گور پادشاه مشهور ساسانی رسانده است.

ابن خلدون، مورخ مشهور عرب تونسی، معتقد است که رستم پدر عبدالرحمن، یکی از سرداران ارتش ایران در جنگ قادسیه بوده است که سرانجام به اسارت اعراب درمی‌آید.

رستمیان و مذهب اباضیه

مذهب اباضی اسلام با مذاهب معروف اسلامی یعنی شیعه و سنی متفاوت است. در مورد منشأ نهضت اباضیه اختلاف نظر وجود دارد، برخی از محققان بر این عقیده‌اند که این جنبش یکی از نخستین فِرَق اسلامی است، در حالی که برخی دیگر معتقدند که اباضیان شاخه‌ای از خوارج هستند که رهبری هر کسی جز پیامبر اسلام را رد کرده بودند، چه خلفای سنی و چه امامان شیعه. به همین دلیل آن‌ها با شعار “لا حکم الا الله” به جنگ با حضرت علی (ع) پرداختند. اما بازماندگانشان در سال‌ها و سده‌های بعد، رویکرد متعادل‌تری را در پیش گرفتند.

امروزه تمرکز اصلی این فرقه کشور عمان در خاورمیانه است، اما هنوز پیروان اباضی در تونس، لیبی، شرق آفریقا و الجزایر زندگی می‌کنند.

طاهرت، پایتخت رستمیان

با پایتختی طاهرت، سلسله رستمیان در آن زمان ارتباط مستقیم کمی با دنیای پیرامون مدیترانه داشتند. آن‌ها با امویان قرطبه، و نیز با اغلبیان، وفاداران خلیفه عباسی، رابطه‌ای خصمانه داشته‌اند و به جنگ پرداخته‌اند.

در طول سلطنت سلسله رستمیان، طاهرت به عنوان یک پایگاه تجاری فراصحرایی که در آن بازرگانان یهودی چندزبانه به نام «راحدینا» معاملات تجاری پر رونقی را با بازرگانانی از اقصی نقاط عالم انجام می‌دادند، از اهمیت استراتژیک برخوردار شد.

هنگامی که بازرگانان و مبلغان از طاهرت در امتداد مسیر تجاری به سمت جنوب آفریقا حرکت می‌کردند، آموزه های اباضی را با خود بردند و در طول راه به تغییر دین اهالی پرداختند.

این حکومت و به خصوص بنیانگذار آن عبدالرحمن بن رستم، از حمایت گسترده و فزاینده مسلمانان غیر عرب شمال آفریقا، یعنی آمازیغیان برخوردار بود. چرا که اینان دوست‌تر می‌داشتند کسانی از نژاد غیر عرب بر آن‌ها حکومت کنند.

هم‌چنین، فقهای اباضیه ترجیح می‌دادند کسی از نژاد غیر عرب و غیر آفریقای شمالی بر آنان حکومت کند، تا سرزمینشان از جنگ‌های قبیله‌ای و قومیتی محفوظ بماند.

ویژگی‌های شخصیتی عبدالرحمن بن رستم

عبدالرحمن حاکمی بسیار عادل و اهل شورا شناخته شده است. وی در همه امور با فقیهان مذهب اباضی از اقصی نقاط جهان و نیز رؤسای قبایل بربر (آمازیغ) مانند نفوسه، هُوّاره، لواته، مکناسه، و بنویَفرن مشورت می‌کرد و رضایت تمامی ایشان را جلب می‌نمود.

هم‌چنین او و جانشینانش، از تسامح و مدارای مذهبی برخوردار بودند و مسلمانان غیر اباضی اعم از شیعه و سنی، و نیز یهودیان و مسیحیان در قلمرو آنان با آرامش می‌زیستند.

امامان دودمان رستمی

حکام سلسله رستمیان که خود را امام می‌خواندند، عبارت بودند از:

عبدالرحمن بن رستم بن بهرام (776-784);
عبدالوهاب بن عبدالرحمن (784-832);
افلح بن عبدالوهاب (832-871);
ابوبکر بن افلح (۸۷۱);
محمد ابوالیقضان بن افلح (871_894);
یوسف ابوحاتم بن محمد ابی الیقضان (894-897);
یعقوب بن افلح (897-901);
یوسف ابوحاتم بن محمد ابی الیقضان (901-906);
یقظان بن محمد ابی الیقضان (906-909).

پایان کار دودمان رستمیان

در سال 909 لشکریان خلفای اسماعیلیه فاطمی مصر به شهر طاهرت حمله کردند و شهر را ویران کردند و امام و خانواده‌اش را کشتند و بدین ترتیب سلسله رستمیان پایان یافت. اباضیان باقی مانده از طاهرت گریختند و مدتی به سدراته در صحرای الجزایر پناه بردند. ویرانه‌هایی از سدراتا که مربوط به قرن‌های 10 و 11 است، یادآور اباضیانی است که قبل از مهاجرت به سمت دره مذاب، به آنجا پناه برده بودند.

در این مقاله درباره دودمان رستمیان مطالبی بیان شد. با تشکر از مطالعه شما.